Bài viết giải thích về các đặc điểm tính cách (personality traits), tập trung vào mô hình Big Five (OCEAN) gồm: Openness, Conscientiousness, Extraversion, Agreeableness, và Neuroticism. Nó cũng bàn về các facets (tiểu đặc điểm), các mô hình thay thế như HEXACO, và cuộc tranh luận person-situation về việc hành vi chịu ảnh hưởng bởi tính cách hay tình huống.
Khái niệm đặc điểm tính cách
- Là những mẫu hình ổn định về suy nghĩ, cảm xúc và hành vi.
- Có ba tiêu chí: tính nhất quán, tính ổn định theo thời gian, và sự khác biệt cá nhân.
Mô hình Big Five (OCEAN)
- Openness (Cởi mở): sáng tạo, tò mò vs. truyền thống, ít quan tâm ý tưởng mới.
- Conscientiousness (Tận tâm): có tổ chức, trách nhiệm vs. cẩu thả, thiếu kỷ luật.
- Extraversion (Hướng ngoại): năng động, thích giao tiếp vs. hướng nội, dè dặt.
- Agreeableness (Dễ chịu): tử tế, hợp tác vs. cạnh tranh, lạnh lùng.
- Neuroticism (Dễ lo âu): dễ căng thẳng, bất ổn vs. điềm tĩnh, ổn định cảm xúc.
Các đặc điểm này độc lập với nhau, cần cả 5 điểm số để mô tả đầy đủ một cá nhân.
Facets (tiểu đặc điểm)
- Mỗi đặc điểm lớn có thể chia nhỏ thành nhiều khía cạnh cụ thể (ví dụ: Extraversion gồm gregariousness, warmth, assertiveness…).
- Giúp mô tả chi tiết hơn hành vi và dự đoán chính xác hơn trong các tình huống cụ thể.
Mô hình thay thế
- Eysenck: tập trung vào (Hướng ngoại năng động, thích giao tiếp vs. hướng nội, dè dặt) và (Dễ lo âu: dễ căng thẳng, bất ổn vs. điềm tĩnh, ổn định cảm xúc), liên hệ với sinh học.
- Gray: gắn với hệ thống thưởng và tránh phạt trong não.
- HEXACO: thêm yếu tố Honesty-Humility (thành thật-khiêm nhường).
Ý nghĩa thực tiễn
- Tính cách ảnh hưởng đến thành công học tập, công việc, sức khỏe và tuổi thọ.
- Ví dụ: người có Conscientiousness cao thường học tập tốt hơn, sống khỏe mạnh hơn.
Cuộc tranh luận Person-Situation
- Walter Mischel (1968) cho rằng hành vi thay đổi mạnh theo tình huống, không phải lúc nào cũng phản ánh tính cách.
- Kết luận hiện nay: cả tính cách và tình huống đều quan trọng, tính cách dự đoán xu hướng chung, còn tình huống quyết định hành vi cụ thể.
Tóm lại, bài viết nhấn mạnh rằng tính cách là hệ thống đặc điểm ổn định nhưng không tuyệt đối, cần xem xét cả facets và tình huống để hiểu đầy đủ hành vi con người.
