Bài viết khuyên cha mẹ nên dùng lời khen một cách nhiệt tình, cụ thể và kết hợp phi ngôn ngữ để khuyến khích hành vi tốt của trẻ. Khen đúng lúc, tránh sáo rỗng hay gắn tình yêu vào hành vi, sẽ giúp trẻ hình thành thói quen tích cực và phát triển bền vững.
Hai loại lời khen
• Lời khen thường ngày: những câu quen thuộc như “Tốt lắm”, “Giỏi quá” giúp trẻ cảm thấy vui và gắn kết với cha mẹ.
• Lời khen đặc biệt: dùng để khuyến khích hoặc thay đổi hành vi cụ thể, có tác dụng mạnh mẽ hơn trong việc giáo dục.
Ba yếu tố quan trọng của lời khen đặc biệt
1. Cảm xúc nhiệt tình: giọng nói, nét mặt, cử chỉ phải thể hiện sự phấn khởi thật sự.
2. Cụ thể hành vi: nêu rõ trẻ đã làm gì, ví dụ “Con đã nhặt đồ chơi đúng như mẹ yêu cầu”.
3. Phi ngôn ngữ: kết hợp hành động như chạm vai, xoa đầu, ôm để tăng hiệu quả.
Nguyên tắc sử dụng lời khen
• Khen ngay sau khi trẻ thực hiện hành vi để tạo liên kết mạnh mẽ.
• Tránh khen sáo rỗng hoặc chung chung, vì không giúp trẻ hiểu hành vi nào được khuyến khích.
• Không gắn tình yêu của cha mẹ vào hành vi (“Bố mẹ chỉ yêu con khi con làm X”), mà phải khẳng định tình yêu là vô điều kiện.
• Không thêm “toa cuối” (caboosing) – những lời phàn nàn đi kèm sau lời khen, vì sẽ làm mất tác dụng.
Hiệu quả lâu dài
• Lời khen đặc biệt giúp trẻ lặp lại hành vi mong muốn, hình thành thói quen tích cực.
• Đây là công cụ trong “bộ đồ nghề” nuôi dạy con, nhưng không phải duy nhất – cần kết hợp với các phương pháp khác.
• Việc khen ngợi là chương trình tạm thời, không khiến trẻ phụ thuộc vào lời khen mãi mãi.
Chúng ta đã thảo luận về nhiều kỹ thuật khác nhau để thay đổi hành vi của trẻ. Các kỹ thuật này là một tổng thể và cần được kết hợp. Chúng ta sẽ chia nhỏ chúng thành từng kỹ thuật riêng lẻ. Trong video này, chúng ta sẽ nói về lời khen, tức là khen ngợi con mình. Lời khen là gì? Vâng, lời khen rất quen thuộc. Nó ám chỉ việc thể hiện sự tán thành theo một cách nào đó.
Chúng ta hiểu rất rõ điều này. Nó được minh họa trong cuộc sống hàng ngày khi bạn làm cha mẹ bằng những câu nói như “Tuyệt vời”, “Làm tốt lắm”. Phản hồi tích cực này chính là lời khen mà chúng ta đã quen thuộc. Còn tác dụng thì sao? Vâng, chúng ta cũng biết rồi. Lời khen khiến chúng ta cảm thấy tốt hơn. Chúng ta mỉm cười. Chúng ta vui mừng khi nghe điều đó.
Và chúng ta chỉ hạnh phúc hơn khi có nhiều lời khen hơn trong cuộc sống. Bạn là cha mẹ, nên có lẽ bạn cũng đang khen ngợi con mình. Chúng ta có thể nói điều gì mới mẻ trong video này không? Thực ra, khá nhiều. Và tôi nghĩ bạn sẽ ngạc nhiên một cách thú vị. Cho mục đích của bài viết hôm nay, hãy xem xét hai loại lời khen. Loại đầu tiên có thể được gọi là lời khen thường ngày hoặc lời khen trong cuộc sống hàng ngày.
Đây là cách bạn đang làm, đây là cách quen thuộc với bạn. Trẻ em thích điều đó. Nó sẽ giúp ích cho mối quan hệ của bạn. Hãy tiếp tục làm như vậy. Nhưng còn một kiểu khen ngợi thứ hai, và đó chính là điều chúng ta đang tập trung vào lúc này. Và lời khen này thực sự hữu ích khi bạn muốn thay đổi một hành vi nào đó. Khi bạn muốn phát triển một hành vi nào đó, chẳng hạn như bắt con làm bài tập về nhà, lắng nghe tốt hơn, hoặc bắt con làm điều gì đó mang tính chiến lược, thì kiểu khen ngợi tốt hơn này sẽ giúp con có được hành vi đó.
Và chúng ta cũng sẽ áp dụng điều tương tự sau này để loại bỏ một số hành vi. Lời khen này có ba đặc điểm đặc biệt. Đầu tiên, chúng ta sẽ nói về điều này với trẻ nhỏ. Thứ nhất, lời khen phải thật nhiệt tình hoặc tràn đầy cảm xúc. Ví dụ như, “Tuyệt vời!”, kèm theo một vài cử chỉ tay, một vài biểu cảm trên khuôn mặt, và giọng điệu thật sự phấn khởi. Thứ hai, hãy nêu chính xác điều gì đang được khen.
“Tuyệt vời! Con đã nhặt đồ chơi đúng như mẹ yêu cầu.” Yếu tố thứ ba là hành động phi ngôn ngữ. Nó có thể là một cái chạm vai, vỗ tay, xoa đầu con, ôm, hôn, bất cứ điều gì bạn làm mà cảm thấy thoải mái, vì vậy phi ngôn ngữ là yếu tố thứ ba. Và có nghiên cứu về điều này cho thấy mỗi yếu tố này đều thiết yếu để lời khen đặc biệt này có hiệu quả trong việc thay đổi hành vi. Hãy xem xét một ví dụ, bạn muốn con mình dọn bàn hoặc nhặt đồ chơi. Bạn đến bên con và nói, “Tuyệt vời lắm Mildred!”
Con đã nhặt đồ chơi của mình rồi.” Bây giờ con hãy chạm vào. Đã có đủ ba thành phần. “Mildred tuyệt vời! Con đã nhặt đồ chơi của mình rồi. Con sẽ chạm vào.” Chúng ta hãy cùng xem lại một lần nữa vì đây là một công cụ vô cùng quan trọng trong bộ công cụ của bạn.
Tôi đã đề cập rằng lời khen đặc biệt có ba yếu tố chính, nhưng bước đầu tiên cần thực hiện trước khi bạn khen ngợi hành vi. Đó là chọn hành vi bạn muốn phát triển. Trong ví dụ này, chúng tôi đã chọn nhặt và cất đồ chơi. Hãy chú ý đến thời điểm trẻ thực hiện hành vi cụ thể đó, để bạn có thể khen ngợi hành vi đó bằng cách sử dụng ba yếu tố đặc biệt. Khen ngợi một cách nồng nhiệt bằng cách mỉm cười và nói với giọng điệu nhiệt tình. “Tuyệt vời!” Hãy nêu rõ hành vi cụ thể khi bạn khen ngợi con mình, “Tuyệt vời!”
Con cất đồ chơi đi như mẹ bảo nhé.” Sau đó, hãy nhẹ nhàng chạm vào bé. Hãy ở gần bé khi khen ngợi và thể hiện tình cảm không lời như ôm hoặc vỗ vai bé. Khi bạn thử làm điều này ở nhà, trước tiên hãy tập trung vào một hoặc hai hành vi để bạn có thể thực hành khen ngợi bé thường xuyên và nhất quán. Làm thế nào để khen ngợi bé hiệu quả? Có một vài điều. Một trong số đó là khen ngợi ngay sau khi bé thực hiện hành vi.
Ví dụ, bạn sẽ không bao giờ nói trong bữa tối: “Raul, sáng nay con chuẩn bị đi học thật tuyệt vời.” Không, không, không. Nói thế thì quá xa vời. Nó sẽ chẳng có tác dụng gì. Chúng ta cần lời khen ngay sau khi con chuẩn bị đi học. Nó phải được nói ngay sau khi con cư xử đúng mực. Hơn nữa, chúng ta muốn lời khen ngợi được thốt ra sau những tiến bộ nhỏ trong cư xử.
Bạn có thể muốn dành trọn một giờ làm bài tập về nhà mỗi ngày, và chúng ta sẽ bàn về cách để đạt được trọn vẹn một giờ đó, nhưng ban đầu, bạn nên khen ngợi con từng chút một. Và dĩ nhiên, bạn nên khen ngợi để đảm bảo con thực hiện đúng hành vi. Có một số lưu ý thú vị khi khen ngợi con mà bạn nên lưu ý. Lời khen thực sự tạo nên sự khác biệt. Trong số những điều cần lưu ý, hãy tránh khen ngợi sáo rỗng. Đừng chỉ nói suông, “Tuyệt vời. Tuyệt vời. Con làm tốt lắm.”
Đó là câu nói thông thường. Không sao cả. Đó không phải là cách để thay đổi hành vi, vì vậy hãy giữ sự khác biệt rõ ràng. Thứ hai, đừng khen ngợi người đó. Sẽ không tốt nếu nói với con bạn rằng, “Dave, con thật là một cậu bé ngoan vì con đã làm những hành vi này.” Không, không. Điều đó thực sự có thể khiến trẻ cảm thấy tồi tệ, vì vậy đừng liên tưởng đến việc là một cậu bé ngoan.
Ngoài ra, đừng thể hiện rằng tình yêu hay sự thích thú của bạn phụ thuộc vào hành vi, “Bố mẹ thực sự yêu con khi con làm X.” Không, không, không, không, đừng làm vậy. “Bố mẹ thực sự yêu con bất kể con làm gì.” Và cuối cùng, đừng tập trung vào bản thân. “Con làm bố mẹ vui khi con làm điều này.” Không, không, không, không, không. “Bố mẹ luôn vui dù con làm gì và con không phải là nền tảng cho hạnh phúc của chúng ta theo cách đó.”
Và có lẽ bài học quan trọng nhất chính là những điều thường thấy trong việc nuôi dạy con cái. Tất cả chúng ta đều làm như vậy. Nó được gọi là “caboosing”. Hãy nghĩ một chút về một đoàn tàu với rất nhiều toa và toa cuối cùng được gọi là toa cuối. Trong lời khen, toa cuối là thêm vào một thứ gì đó làm suy yếu tất cả. Bạn có thể có lời khen hoàn hảo này, “Tuyệt vời! Con đã nhặt đồ chơi theo cách mẹ yêu cầu”.
Làm tốt lắm.” Bạn vỗ nhẹ. Giờ thì toa cuối, “Sao con không thể lúc nào cũng như vậy? Sao con không thể làm như chị con vẫn làm? Sao lúc nào mẹ cũng phải cằn nhằn con mới được như vậy?” Những toa cuối đó làm suy yếu và làm mất tác dụng của lời khen. Điều gì đặc biệt khiến lời khen này có hiệu quả?
Điều kỳ diệu đằng sau lời khen là gì? Thực ra là không. Chìa khóa cho toàn bộ phương pháp chúng ta đang nói đến là để trẻ thực hành những hành vi bạn mong muốn. Chúng ta đang xây dựng thói quen. Chúng ta cần sự lặp lại hành vi. Và lời khen làm được điều đó, nó phù hợp với việc tăng khả năng trẻ sẽ lặp lại hành vi đó, giúp chúng ta có thêm thời gian luyện tập. Hoặc một cách thực sự hiệu quả để nghĩ về điều này là hãy xem xét nó như việc phát triển một kỹ năng, chẳng hạn như chơi một nhạc cụ.
Với một nhạc cụ, chúng ta muốn con luyện tập các nốt nhạc, có thể là những bài hát nhỏ, và luyện tập lặp đi lặp lại. Chúng ta biết gì về luyện tập lặp đi lặp lại? Nó thực sự thay đổi não bộ. Và chúng ta muốn luyện tập như vậy bởi vì trong lời khen hoặc nhạc cụ, nếu chúng ta khiến hành vi xảy ra trong quá trình luyện tập lặp đi lặp lại này, chúng ta sẽ khóa chặt hành vi đó, chúng ta có thể quên đi lời khen đặc biệt. Giờ đây, một số câu hỏi và mối quan tâm quan trọng thường nảy sinh khi nói về lời khen. Một trong số đó là, liệu tôi có cần phải khen con mãi mãi để con làm điều gì đó không? Liệu tôi có phải khen con gái mình để mặc đồ đi dự vũ hội, chúng ta sẽ phải tiếp tục điều này cho đến khi con bé đến vũ hội không? Hoàn toàn không.
Đây là một chương trình tạm thời trong thời gian rất ngắn để tạo ra những thay đổi lâu dài. Bạn có được hành vi rồi chúng ta dừng lại. Liệu tôi có chiều chuộng con và bắt con mong đợi lời khen từ tôi về mọi thứ không? Hoàn toàn không. Điều này không diễn ra như vậy. Bạn khen ngợi hành vi, bạn được thực hành lại nhiều lần, bạn xây dựng, bạn bỏ chương trình, và bạn lại trở về vị trí cũ.
Câu hỏi.
Tại sao tôi lại cần phải làm điều này, nhất là khi đứa con còn lại của tôi rất dễ tính, hợp tác và ngoan ngoãn? Tất cả những gì chúng tôi biết để trả lời câu hỏi đó là mỗi người đều rất khác nhau, tính khí và tính cách cũng khác nhau. Chúng tôi thậm chí còn biết rằng những cặp song sinh giống hệt nhau thực sự rất khác nhau. Chúng tôi không biết con bạn cần điều này như thế nào hay tại sao con bạn cần điều này, nhưng chúng tôi biết rằng với những kỹ thuật đang được đề cập, chúng tôi có thể dễ dàng thực hiện những thay đổi này, mặc dù chúng tôi không biết tại sao hai đứa trẻ lại khác nhau. Tóm tắt nhanh. Ba yếu tố: sự bộc lộ cảm xúc, những câu nói cụ thể và một chút gì đó phi ngôn ngữ. Liệu lời khen có thay đổi được đứa trẻ và giúp chúng có được những hành vi mà bạn mong muốn không?
Không phải tự thân nó. Nó là một yếu tố quan trọng. Chúng ta sẽ xây một ngôi nhà và thay đổi những hành vi mà bạn mong muốn ở con mình, và lời khen là một công cụ quan trọng, nhưng bạn sẽ không bao giờ xây được một ngôi nhà chỉ với một công cụ. Lời khen là một công cụ tốt. Chúng ta sẽ có những công cụ khác.
