Chủ nghĩa hành vi (behaviorism) cho rằng: (1) không có tri thức bẩm sinh, (2) không cần đến các khái niệm tinh thần để giải thích hành vi, và (3) mọi loài học theo cùng một cách. Tuy nhiên, các quan điểm này hiện nay bị bác bỏ. Nghiên cứu cho thấy con người và động vật có những kiến thức bẩm sinh và cơ chế học tập đặc thù. Ví dụ, chim học hót khác với cách con người học ngôn ngữ. Ngoài ra, việc học không chỉ dựa vào thưởng – phạt; hiện tượng “học tiềm ẩn” chứng minh rằng sinh vật có thể học mà không cần củng cố. Nhà tâm lý học Tolman đã chỉ ra rằng chuột có thể hình thành “bản đồ tinh thần” để tìm đường trong mê cung. Noam Chomsky cũng phê phán lý thuyết của Skinner là mơ hồ và không đủ sức giải thích hành vi phức tạp của con người như sáng tạo nghệ thuật hay nói chuyện một mình. Dù vậy, chủ nghĩa hành vi vẫn đóng góp lớn trong việc hiểu các cơ chế học tập cơ bản và ứng dụng hiệu quả trong giáo dục, huấn luyện, đặc biệt với trẻ em và động vật.
1. Ba luận điểm chính của chủ nghĩa hành vi:
- Không có tri thức bẩm sinh: Mọi hành vi đều được học thông qua ba cơ chế học tập cơ bản.
- Phản đối chủ nghĩa tâm thần học (anti-mentalism): Hành vi được giải thích bằng mối liên hệ giữa kích thích và phản ứng, không cần viện dẫn đến các trạng thái tinh thần như mong muốn hay mục tiêu.
- Tính phổ quát: Các cơ chế học tập này áp dụng cho mọi loài và mọi hành vi – con người học không khác gì chuột, chim bồ câu hay khỉ.
2. Những phê phán hiện đại:
- Bằng chứng về tri thức bẩm sinh: Có nhiều năng lực như ngôn ngữ, nhận thức không gian, số học, hay sở thích giới tính có yếu tố bẩm sinh.
- Cơ chế học tập khác nhau giữa các loài: Ví dụ, chim học hót khác với cách con người học ngôn ngữ; mỗi loài có cách hình thành hành vi hợp tác và gắn bó riêng.
- Vai trò của biểu tượng nội tại (internal representations): Để giải thích hành vi phức tạp, cần xét đến các mô hình tinh thần, chiến lược và suy luận bên trong – điều mà chủ nghĩa hành vi bỏ qua.
- Học tập tiềm ẩn (latent learning): Động vật (và con người) có thể học mà không cần phần thưởng hay hình phạt, như trong thí nghiệm chuột tìm đường mới trong mê cung.
3. Phê phán của Noam Chomsky đối với Skinner:
- Trong bài phê bình nổi tiếng về cuốn Verbal Behavior, Chomsky cho rằng các khái niệm như “tăng cường” (reinforcement) của Skinner quá mơ hồ hoặc sai lầm khi áp dụng cho con người.
- Ví dụ: Việc nói chuyện một mình, tưởng tượng hay sáng tạo nghệ thuật không thể giải thích đơn thuần bằng phần thưởng hay hình phạt.
- Khi “tăng cường” được định nghĩa quá rộng (chỉ là “cảm thấy thích”), nó mất đi giá trị giải thích khoa học.
4. Di sản của chủ nghĩa hành vi:
- Dù không còn được xem là lý thuyết đầy đủ để giải thích đời sống tinh thần con người, chủ nghĩa hành vi vẫn đóng góp lớn trong việc hiểu các cơ chế học tập như:
- Thói quen (habituation)
- Điều kiện hóa cổ điển (classical conditioning)
- Điều kiện hóa vận hành (operant conditioning)
- Các phương pháp của Skinner vẫn có giá trị trong giáo dục, huấn luyện động vật và trị liệu hành vi.
