Tóm tắt ngắn gọn giải thích về rối loạn phổ tâm thần phân liệt, bao gồm triệu chứng, cơ chế nhận thức – thần kinh, yếu tố nguy cơ và các phương pháp điều trị hiện có.
Các rối loạn trong phổ tâm thần phân liệt
- Bao gồm: tâm thần phân liệt, rối loạn dạng phân liệt, rối loạn phân liệt cảm xúc, rối loạn hoang tưởng, rối loạn nhân cách dạng phân liệt, rối loạn loạn thần ngắn hạn, và loạn thần liên quan đến chất hoặc bệnh lý y khoa.
Triệu chứng điển hình
- Hoang tưởng (persecutory, grandiose, referential, kiểm soát tư tưởng).
- Ảo giác (thường là thính giác, đôi khi thị giác, khứu giác, vị giác, xúc giác).
- Ngôn ngữ và hành vi rối loạn (khó theo dõi, ăn mặc kỳ lạ, hành vi lặp lại).
- Hành vi vận động bất thường như catatonia.
- Triệu chứng âm tính: giảm động lực, mất hứng thú, cảm xúc phẳng lặng, giảm lời nói.
Khiếm khuyết nhận thức
- Người bệnh thường gặp khó khăn về trí nhớ ngắn hạn, trí nhớ tình tiết, tốc độ xử lý, kiểm soát hành vi và nhận thức xã hội (khó đọc cảm xúc, khó hiểu ý định người khác). Đây là yếu tố quan trọng gây suy giảm chức năng xã hội và nghề nghiệp.
Thay đổi thần kinh – sinh học
- Nghiên cứu hình ảnh não cho thấy bất thường ở vùng vỏ trước trán lưng bên (DLPFC), hồi hải mã, giảm thể tích chất xám và chất trắng, cũng như rối loạn kết nối thần kinh. Những thay đổi này cũng xuất hiện nhẹ ở người thân bậc một, gợi ý vai trò di truyền.
Yếu tố nguy cơ
- Di truyền: không có “gen phân liệt” duy nhất, mà là sự kết hợp nhiều gen.
- Môi trường: biến chứng thai kỳ, thiếu oxy khi sinh, cha lớn tuổi, sử dụng cần sa, sống ở đô thị, căng thẳng xã hội.
- Khoảng 35% người có triệu chứng nguy cơ cao (attenuated psychotic syndrome) sẽ phát triển thành loạn thần.
Điều trị hiện nay
- Thuốc chống loạn thần: loại điển hình (tác động mạnh lên thụ thể dopamine D2, giảm ảo giác/hoang tưởng nhưng gây tác dụng phụ vận động) và loại không điển hình (ít tác dụng phụ vận động nhưng dễ gây hội chứng chuyển hóa).
- Can thiệp tâm lý: Cognitive Enhancement Therapy (CET) và các liệu pháp phục hồi nhận thức cho thấy cải thiện chức năng xã hội, nhận thức và giảm mất chất xám.
- Các nghiên cứu mới đang tìm cách cải thiện triệu chứng âm tính và nhận thức, vốn ít đáp ứng với thuốc.
Rối loạn phổ tâm thần phân liệt là nhóm bệnh phức tạp với triệu chứng đa dạng, liên quan đến bất thường nhận thức và thần kinh, có yếu tố nguy cơ di truyền – môi trường, và hiện được điều trị chủ yếu bằng thuốc chống loạn thần kết hợp liệu pháp phục hồi nhận thức.