Bài viết về trí tuệ (intelligence) giải thích lịch sử nghiên cứu, các lý thuyết chính, cách đo lường, các loại trí tuệ khác nhau, cùng những tranh luận về khác biệt nhóm (giới tính, xã hội). Nó nhấn mạnh rằng trí tuệ là năng lực nhận thức tổng hợp, vừa mang tính di truyền vừa chịu ảnh hưởng của môi trường, và có nhiều hình thức khác nhau ngoài IQ truyền thống.
Định nghĩa trí tuệ
- Là khả năng học hỏi, ghi nhớ, sử dụng thông tin, giải quyết vấn đề và thích nghi với tình huống mới.
- Được xem là một trong những chủ đề lâu đời nhất trong tâm lý học.
Lịch sử nghiên cứu
- Charles Spearman (1904): đề xuất khái niệm g factor – trí tuệ tổng quát.
- Francis Galton: tiên phong đo lường năng lực cá nhân, nhấn mạnh yếu tố di truyền.
- Alfred Binet & Theodore Simon: phát triển bài kiểm tra IQ đầu tiên cho trẻ em.
- Lewis Terman: chuẩn hóa thành Stanford-Binet, đưa ra phân phối chuẩn (bell curve).
- David Wechsler: tạo ra WAIS, đo nhiều năng lực trí tuệ thay vì chỉ một điểm số.
Hiện tượng Flynn Effect
- Điểm IQ trung bình tăng dần qua nhiều thập kỷ.
- Nguyên nhân có thể do dinh dưỡng tốt hơn, quen với kiểm tra, tiếp xúc nhiều hơn với kích thích thị giác.
Các loại trí tuệ
- Carroll’s Three-Stratum Model: phân tầng từ trí tuệ tổng quát đến các năng lực cụ thể.
- Horn & Cattell: phân biệt fluid intelligence (giải quyết vấn đề mới) và crystallized intelligence (kiến thức, kinh nghiệm).
- Howard Gardner: thuyết đa trí tuệ (logic-toán, ngôn ngữ, âm nhạc, vận động, không gian, nội tâm, liên cá nhân, tự nhiên).
- Emotional Intelligence: khả năng nhận diện, quản lý cảm xúc, liên quan đến hiệu quả công việc.
Mindset (Carol Dweck)
- Người tin rằng trí tuệ cố định thường kém thành tích.
- Người có growth mindset (tin trí tuệ có thể phát triển) thường học tốt hơn, vượt qua thất bại tốt hơn.
Khác biệt nhóm & tranh luận
- Giới tính: phụ nữ thường vượt trội ở kỹ năng ngôn ngữ, đọc hiểu, biểu đạt cảm xúc; nam giới thường mạnh hơn ở tư duy không gian, toán học.
- Stereotype threat: lo sợ bị đánh giá theo định kiến có thể làm giảm hiệu suất (ví dụ: nữ giới thi toán).
- Tranh luận về thiên lệch trong kiểm tra trí tuệ: các bài test khá chính xác, nhưng bất bình đẳng xã hội vẫn ảnh hưởng đến kết quả.
Kết luận: Trí tuệ không chỉ là IQ, mà là tập hợp nhiều năng lực khác nhau, chịu ảnh hưởng bởi di truyền, môi trường và thái độ học tập. Các lý thuyết hiện đại mở rộng khái niệm này để bao gồm cả trí tuệ cảm xúc và đa trí tuệ, giúp hiểu rõ hơn sự đa dạng trong khả năng con người.
